Towarzystwo Edukacji Obywatelskiej

Część 2: Partycypacja inicjowana odgórnie

Angażowanie obywateli przez władze publiczne

Władze krajowe i samorządowe mogą angażować obywateli w sprawy publiczne na różne sposoby. Partycypacja odgórna polega na zachęcaniu ludzi do udziału w życiu publicznym. Władze inicjują i koordynują takie działania, by lepiej realizować swoje zadania. Dzięki temu mogą uwzględniać opinie obywateli, poprawiać usługi publiczne i rozwiązywać konflikty. Takie działania mogą wynikać z ich własnej inicjatywy lub z obowiązujących przepisów.

Informowanie, konsultowanie i współdecydowanie

Najprostszą formą udziału obywateli w życiu publicznym jest informowanie – przekazywanie im wiadomości o działaniach władz, decyzjach i planach. W demokracji jawność działań jest bardzo ważna. Bardziej zaawansowaną formą jest konsultowanie, czyli zbieranie opinii obywateli. Mogą oni wyrażać swoje zdanie, zgłaszać pomysły i dyskutować, choć nie mają pewności, że ich propozycje zostaną uwzględnione. Najwyższym poziomem partycypacji jest współdecydowanie, gdy obywatele sami podejmują decyzje w istotnych sprawach, a władza oddaje im część swoich kompetencji iD. Długosz, J.J. Wygański, Obywatele decydują. Przewodnik po partycypacji społecznej, Warszawa 2005; Partycypacja. Przewodnik krytyki politycznej, red. J. Erbel, P. Sadura, Warszawa 2011; M. Wójcicki, Pojęcie, istota i formy partycypacji społecznej w procesie planowania przestrzennego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, 2018, nr 24, s. 169-184..

Wiemy, co robi władza – informowanie o sprawach publicznych

Informacja publiczna to informacja o różnych sprawach publicznych, na przykład o uchwalonych ustawach, podjętych decyzjach, nowych rozwiązaniach iR. Gawłowski, K. Makowski, Organizacja i zarządzanie w administracji publicznej, Warszawa 2022.. Dostęp do informacji publicznej to kluczowy element demokracji i społeczeństwa obywatelskiego. Najczęściej zapewnia się go przez strony internetowe, ale także media społecznościowe, materiały drukowane czy elektroniczne kioski informacyjne umieszczone w urzędach. Dzięki temu obywatele mogą śledzić działania władz, przeglądać dokumenty urzędowe i uczestniczyć w posiedzeniach niektórych organów, np. Sejmu, Senatu czy rad gmin. W demokratycznych krajach prawo nakłada na władze obowiązek publikowania informacji oraz udzielania ich na żądanie obywateli. Dostęp do informacji publicznej gwarantują także regulacje ONZ, Rady Europy i Unii Europejskiej iDostęp do informacji publicznej, red. P. Szustakiewicz, Warszawa 2019.. W wielu państwach, w tym w Polsce, prawo to zapisano w konstytucji iP. Tyborowska, Podstawowe regulacje dostępu do informacji publicznej na poziomie konstytucji i ustaw w porządku prawnym państw członkowskich Unii Europejskiej, „Roczniki Administracji i Prawa”, 2021, XXI, z. 2, s. 37-52..

Czy wiesz, że…

• oficjalny portal Unii Europejskiej iPortal Unii Europejskiej, https://european-union.europa.eu/index_pl, dostęp: 15.02.2025. udostępnia kluczowe informacje, akty prawne i dokumenty polityczne w 24 językach obowiązujących w Unii Europejskiej, w tym po polsku? Niektóre informacje są też dostępne w języku rosyjskim i ukraińskim.

• w Polsce instytucje publiczne muszą publikować informacje na stronie Biuletynu Informacji Publicznej (BIP)? Ma ona zawsze logo flagi Polski z napisem „bip”.

• organizacje pozarządowe monitorują, czy władza udostępnia obywatelom informacje? W Polsce zajmuje się tym m.in. Stowarzyszenie Sieć Obywatelska Watchdog Polska iStowarzyszenie Sieć Obywatelska Watchdog Polska, https://siecobywatelska.pl/, dostęp: 15.02.2025..

Władze nie tylko informują obywateli, ale także pozyskują od nich dane, by podejmować lepsze decyzje. Robią to m.in. poprzez ankiety, wywiady czy analizę wniosków i skarg, które składają mieszkańcy.

Dyskutujemy i przedstawiamy opinie – konsultacje społeczne

Konsultacje społeczne to sposób na poznanie opinii, pomysłów i propozycji działań obywateli w celu lepszego realizowania zadań publicznych. Władze podczas konsultacji mogą pytać o potrzeby i preferencje obywateli. Mają prawo przedstawiać swoje rozwiązania i propozycje, a następnie dyskutować o nich. Mogą też wspólnie z obywatelami szukać najlepszych rozwiązań iJ. Woźniczko, Konsultacje społeczne jako narzędzie partycypacji publicznej, Opracowania tematyczne OT–666, Kancelaria Senatu, Warszawa 2019.. Konsultacje społeczne mogą być realizowane na różne sposoby iA. Ferens, P. Drzewiński, M. Olejnik, Aktywne narzędzia i techniki prowadzenia konsultacji, https://repozytorium.uni.wroc.pl/Content/89366/PDF/Olejnik_M_Aktywne_narzedzia_i_techniki.pdf; Partycypacja obywatelska. Techniki, https://partycypacjaobywatelska.pl/strefa-wiedzy/techniki/. Są to na przykład:

• spotkania konsultacyjne, czyli otwarte dla wszystkich spotkania, podczas których odbywa się dyskusja prowadzona przez ekspertów,

• warsztaty, w trakcie których uczestnicy w grupach pracują nad różnymi rozwiązaniami,

• panele eksperckie, czyli spotkania specjalistów, którzy wspólnie analizują dany problem,

• punkty konsultacyjne, a więc specjalne miejsca, w których mieszkańcy mogą zapoznać się z materiałami, przekazać swoje uwagi i podyskutować,

• spacery badawcze, podczas których grupa obywateli analizuje publiczną przestrzeń, np. sprawdza jej dostosowanie dla potrzeb rodziców z dziećmi czy osób z niepełnosprawnością,

• konsultacje społeczne mogą również polegać na zbieraniu opinii i uwag obywateli – poprzez specjalnie przygotowane formularze, ankiety lub wywiady.

Obecnie wiele konsultacji odbywa się przez internet, co ułatwia obywatelom udział.

W stałym kontakcie z władzą – organy doradcze i konsultacyjne

Władze publiczne angażują obywateli poprzez powoływanie rad doradczych i konsultacyjnych. Przykłady to rady młodzieżowe, rady seniorów, rady pożytku publicznego, rady do spraw sportu czy do spraw osób z niepełnosprawnością. Mogą je tworzyć zarówno instytucje państwowe, jak i samorządy, np. gminy. W skład rad wchodzą różne osoby, np. przedstawiciele obywateli, organizacji pozarządowych, instytucji publicznych i eksperci. Główne zadania rad to:

• dyskusja o ważnych sprawach,

• wyrażanie opinii i doradzanie władzom,

• ocenianie proponowanych przez władze działań,

• zgłaszanie własnych pomysłów,

• udział w tworzeniu przepisów,

• informowanie obywateli,

• promocja pomysłów i działań.

Czasami rady mają możliwość samodzielnego podejmowania decyzji w określonych sprawach, otrzymują własny budżet, w ramach którego mogą realizować działania.

Czy wiesz, że…

• Pierwsza młodzieżowa rada gminy powstała w Polsce w 1990 roku w Częstochowie iB. Kanclerz, A. Konarczak, Młodzieżowe rady miast i gmin – model działania i znaczenie dla rozwoju aktywności obywatelskiej młodego pokolenia, „Studia Edukacyjne”, 2018, nr 51, s. 201-210.?

• Przepisy regulujące tworzenie młodzieżowych rad wprowadzono w 2001 roku, a uszczegółowiono je w 2021 roku?

• Tworzenie młodzieżowych rad jest dobrowolne, a w 2024 roku działało ich około 400-500 iKonferencja ,,Młodzi mają wpływ" w Senacie RP, https://www.gov.pl/web/dlamlodych/konferencja-mlodzi-maja-wplyw-w-senacie-rp, dostęp: 15.02.2025., co oznacza, że istniały w co piątej gminie?

Wylosowani obywatele decydują – panele obywatelskie

Panele obywatelskie to forma partycypacji, w której losowo wyznaczeni obywatele biorą udział w dyskusji na określony temat. Uczestnicy są dobierani tak, aby reprezentowali różne grupy społeczne (np. pod względem wieku, płci, wykształcenia czy miejsca zamieszkania). Celem jest stworzenie „mini społeczności”, w której reprezentowane będą głosy wszystkich grup społecznych. Uczestnicy zapoznają się z tematem, słuchają ekspertów, dyskutują, a potem wypracowują rozwiązania lub proponują własne pomysły. W zależności od panelu, obywatele mogą podejmować ostateczne decyzje, które władze wdrażają, lub przygotowywać rekomendacje, które władze mogą wykorzystać.

 Czy wiesz, że…

• pierwszy panel obywatelski w Polsce odbył się w Gdańsku w 2016 roku i dotyczył problemu powodzi, która dotknęła części miasta iM. Gerwin, Panele obywatelskie. Przewodnik po demokracji, która działa, Kraków 2018.?

• panel obywatelski na skalę światową, czyli Global Assembly, odbył się w 2021 roku i dotyczył kryzysu ekologicznego i klimatycznego iGlobal Assembly,  https://globalassembly.org/report, dostęp: 15.02.2025.?

 Na co wydać pieniądze? Budżet obywatelski

Coraz powszechniejszą formą współdecydowania jest budżet obywatelski. Budżet obywatelski to innowacyjna forma partycypacji, w ramach której mieszkańcy otrzymują od władz wyodrębniony budżet, proponują w jego ramach projekty do realizacji, a następnie w głosowaniu wybierają te, które są wdrażane przez władze iM. Madej, Wrocław Civic Budget. Social Innovation Adapted in Polish Local Government, “Polish Political Science Yearbook”, vol. 48, 2019, s. 583-601.. W przypadku budżetu obywatelskiego mieszkańcy zaangażowani są na etapie proponowania projektów do realizacji (ich zgłoszenie wymaga zebrania wymaganej liczby podpisów), promowania projektów oraz ich wybierania poprzez głosowanie. Administracja odpowiada za weryfikację formalną projektów (ich wykonalność, zgodność z przepisami) oraz faktyczną realizację. Projekty wybrane przez mieszkańców są zgodne z ich preferencjami, nie muszą wpisywać się w oczekiwania władzy.

Budżet obywatelski najczęściej wprowadzają gminy, ale mogą go mieć także inne podmioty, np. szkoły i uczelnie wyższe. W takich miejscach uczniowie, studenci, nauczyciele i pracownicy mogą zgłaszać pomysły na projekty, które będą potem finansowane. Projekty mogą dotyczyć np. wyposażenia sal i korytarzy, organizacji wydarzeń czy innych działań, które poprawią życie w szkole lub uczelni. Wszystko odbywa się przez głosowanie, dzięki czemu każdy może mieć wpływ na decyzje dotyczące wydatków.

Czy wiesz, że…

pomysł budżetu obywatelskiego narodził się w Brazylii, za jego kolebkę uchodzi miasto Porto Alegre? W Polsce budżet obywatelski po raz pierwszy został wprowadzony w Sopocie w 2011 roku iM. Rachwał, Budżet partycypacyjny jako nowa forma współdecydowania o finansach lokalnych, „Przegląd Politologiczny”, nr 4, 2013, s. 173-185..

Partycypacja wyborcza

Wybory to popularna forma partycypacji, w której obywatele wybierają kandydatów do pełnienia funkcji (np. burmistrza czy prezydenta) w drodze głosowania. Głosując możemy podejmować także decyzje w ważnych sprawach – taka forma partycypacji nosi nazwę referendum.

Kto może brać udział w wyborach? Prawo wyborcze i cenzus wyborczy

Początki wyborów sięgają starożytnej Grecji, gdzie obywatele głosowali jawnie (podnosząc rękę) lub tajnie (wrzucając znaczki z kamienia do urny). Wtedy prawa wyborcze mieli tylko dorośli mężczyźni będący obywatelami. Kobiety, niewolnicy i mężczyźni niebędący obywatelami nie mogli głosować.

Dziś prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom danego państwa. Osoby, które nie są obywatelami, zazwyczaj nie mogą głosować, ale są wyjątki. Na przykład obywatel Unii Europejskiej może głosować w wyborach samorządowych i do Parlamentu Europejskiego w tym kraju, w którym aktualnie mieszka.

Prawo może wprowadzić dodatkowe wymagania, które muszą być spełnione, aby dana osoba mogła głosować. Takie ograniczenie prawa wyborczego nosi nazwę cenzusu wyborczego iP. Uziębło, Cenzusy wyborcze XXI w. – potrzeba nowego podejścia, Toruń 2014.. Współcześnie zakładamy, że cenzusy powinny być naturalne i demokratyczne, a nie mogą mieć charakteru politycznego. Najczęściej są to:

• obywatelstwo – prawo do głosowania mają tylko obywatele,

• miejsce zamieszkania – prawo do głosowania mają osoby zamieszkałe lub zameldowane na danym terenie (taki cenzus nazywa się cenzusem domicylu),

• wiek – prawo do głosowania mają osoby pełnoletnie, prawo do bycia wybieranymi mają osoby, które osiągnęły określony wiek.

Czy wiesz, że…

• aby kandydować na prezydenta Polski lub USA trzeba mieć ukończone 35 lat, a na prezydenta Francji 18 lat?

• prawo do głosowania najczęściej uzyskuje się wraz z osiągnięciem pełnoletniości, czyli po ukończeniu 18 lat? Coraz częściej mówi się jednak o przyznaniu praw wyborczych młodzieży. W niektórych krajach Unii Europejskiej głosować mogą osoby, które ukończyły 16 lat (Malta, Niemcy, Austria i Belgia). W Grecji do głosowania uprawnione są osoby 17-letnie. Prawo to nie dotyczy jednak wszystkich rodzajów wyborów iA. Żukowski, Obniżanie czynnego prawa wyborczego we współczesnym świecie, [w:] Zagadnienia prawa konstytucyjnego: Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Krzysztofowi Skotnickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, tom 2, red. A. Domańska, Łódź 2023, s. 345-356..

Dawniej istniały także inne cenzusy, takie jak wykształcenie, rasa, majątek czy zawód, ale dziś są one bardzo rzadkie. Najczęściej występującym cenzusem był cenzus płci – prawa wyborcze mieli wyłącznie mężczyźni.

Czy wiesz, że…

• jako pierwsze prawo do głosowania uzyskały kobiety w amerykańskim stanie Wyoming w 1869 roku? Pierwszym państwem, które wprowadziło prawa wyborcze dla kobiet była Nowa Zelandia – w 1893 roku. W Europie pierwsza była Finlandia – w 1906 roku. W Polsce kobiety głosują w wyborach od 1918 roku.

• ostatnim europejskim państwem, które zniosło cenzus płci i umożliwiło kobietom udział w wyborach była Szwajcaria, a stało się to dopiero w 1971 roku? W Arabii Saudyjskiej kobiety uzyskały prawa wyborcze dopiero w 2015 roku.

 Prawo do wybierania i bycia wybieranym

Prawo wyborcze dzieli się na czynne i bierne. Czynne prawo wyborcze to prawo do wybierania, czyli głosowania podczas wyborów. Bierne prawo wyborcze to prawo do bycia wybieranym, czyli kandydowania na określone stanowiska. Partycypacja wyborcza obejmuje zarówno udział w głosowaniu, jak i kandydowanie oraz prowadzenie kampanii wyborczej. W kampanię często angażują się osoby, które same nie kandydują, lecz wspierają wybranego kandydata. Mogą to być członkowie partii politycznych, organizacji pozarządowych, a także osoby niezwiązane z żadną organizacją.

Obowiązek głosowania

W większości krajów udział w wyborach jest dobrowolny, ale w niektórych państwach jest to obowiązek. Mówimy wówczas o przymusie wyborczym. Obowiązek udziału w wyborach występuje m.in. w Belgii, Bułgarii, Grecji, Luksemburgu i na Cyprze. Jednak nie we wszystkich tych krajach są kary za brak udziału w wyborach – kary stosowane są np. w Belgii i na Cyprze iM. Górny, Przymus wyborczy w krajach europejskich – czy można wymagać od obywateli minimum patriotyzmu?, „Refleksje”, 2018, s. 11-24..

Reguły demokratycznych wyborów

Aby wybory były demokratyczne, muszą spełniać kilka podstawowych warunków. Najważniejsze z nich to:

• wolność – swoboda zgłaszania kandydatów, prowadzenia kampanii i głosowania,

• powszechność – dostępność dla wszystkich obywateli, bez politycznych cenzusów,

• równość – każdy wyborca ma tyle samo głosów, a każdy głos ma taką samą wagę,

• bezpośredniość – wyborca wybiera konkretnego kandydata osobiście,

• tajność – wyborca oddaje głos anonimowo, nie podpisuje się na karcie do głosowania, miejsce do głosowania musi być osłonięte, żeby nikt nie widział, na kogo głosuje wyborca.

Czy wiesz, że...

wybory nie zawsze muszą być bezpośrednie? W Polsce wybieramy prezydenta w wyborach bezpośrednich. Natomiast w USA wyborcy wybierają swoich przedstawicieli – elektorów, a następnie elektorzy wybierają prezydenta.

 Wyniki wyborów mogą być ustalane na podstawie większości (kandydat z największą liczbą głosów wygrywa) lub proporcjonalności (mandaty rozdzielane proporcjonalnie do liczby głosów zdobytych przez kandydatów tworzących jedną listę wyborczą; listą wyborczą nazywa się spis ludzi, którzy startują z jednego komitetu wyborczego).

Podejmujemy decyzje głosując - referendum

Referendum to ważna forma partycypacji obywatelskiej, która pozwala obywatelom bezpośrednio podejmować decyzje w istotnych sprawach. Polega na wyrażeniu opinii przez obywateli na temat konkretnej kwestii, która jest poddawana głosowaniu. Prawo może nakazywać przeprowadzenie referendum w najważniejszych państwowych sprawach lub jedynie umożliwiać jego organizację. Wniosek o referendum mogą złożyć zarówno władze (np. prezydent), jak i obywatele (zwykle po zebraniu wymaganej liczby podpisów). Referendum może być ogólnokrajowe lub lokalne, np. na terenie gminy. Zawsze dotyczy ważnych spraw społecznych, takich jak zmiana konstytucji, przystąpienie do organizacji międzynarodowej, przyjęcie nowych przepisów prawnych czy odwołanie władz.

Czy wiesz, że...

referendum jako forma wyrażania opinii przez obywateli w ważnych sprawach publicznych jest najbardziej popularne w Szwajcarii? Tylko w 2024 roku w Szwajcarii odbyło się aż 12 referendów ogólnokrajowych w 4 terminach iChronologie Volksabstimmungen 2021-2025, https://www.bk.admin.ch/ch/d/pore/va/vab_2_2_4_1_2021_2030.html, (dostęp: 15:02.2025).. W Polsce natomiast, w latach 1989-2024, przeprowadzono 6 referendów ogólnokrajowych (w 5 różnych terminach).